Postscriptum, schematy i mity

Dla autora „Imienia róży” bieżącym wydarzeniem było także to, że któregoś wieczora naszła go chętka, żeby wrócić na przykład do jakiegoś fragmentu z Herodota czy baśni braci Grimm. Profesor Bronisław Łagowski w przedmowie do jednego ze zbiorów swoich tekstów przyznaje, że choć pisze dużo o książkach, to pragnie podkreślić, że rzeczywistym punktem wyjścia były realne problemy, podczas gdy książki służyły mu (tylko? aż?) – właśnie - za dobrą okazję. W gruncie rzeczy i Eco, i Łagowski opisują dwa bliźniacze warianty strategii pisania, którą i ja stosuję. Taką dobrą dla mnie okazją do szerszej refleksji będzie dzisiaj dla mnie wznowienie książki Timothy Gartona Asha „Wiosna obywateli” z podtytułem „Rewolucja 1989 roku widziana w Warszawie, Budapeszcie, Berlinie i Pradze”, a dokładniej napisane do niej przez autora postscriptum „Trzydzieści lat później”. Polskie tłumaczenie angielskiego tytułu książeczki Asha (We the People) zdaje się ujawniać polonocentryczne nastawienie tłumaczki – sformułowania „wiosna obywateli” jako szyld wydarzeń roku 1989 może być bowiem użyte wyłącznie w funkcji metaforycznej. Tak, wyniki obrad „Okrągłego stołu”, pierwsze częściowo wolne wybory z 4 czerwca, to oczywiście wiosna. Ale wydarzenia roku 1989 w Budapeszcie, Berlinie i Pradze kojarzą się raczej z jesienią niż wiosną. Wrócę jednak do wcześniejszej książki Asha „Polska rewolucja. Solidarność 1980-1981”. Jerzy Szacki (w szkicu Złudzenia i rzeczywistość polskiej demokracji, („ResPublica” 1991, nr 5) nazwał ją „literackim obrazem rewolucji”. I jest coś w tym spostrzeżeniu głęboko trafnego, to że w książkach Asha o Polsce Polak znajdzie oddanie emocji, atmosfery i dylematów, którymi żyły wówczas miliony. Ash uczestniczył w strajku w Stoczni Gdańskiej i jak na refleksyjne świadectwo historyczne jego książka jest rzeczywiście wyśmienita, gdy jednak sklasyfikować ją jako wyważony komentarz polityczny, ocena nie wypadnie już tak dobrze. Szackiemu, kiedy – nieco kąśliwie – pisał o „literackim obrazie rewolucji” nie chodziło o literacki styl – ale literacką wymowę pisarstwa Asha. Zbyt wiele w nim emocji, zbyt mało analizy. O mitologizowanie rzeczywistości w prostych czarno-białych schematach. Czyli m.in. skłonność do jednostronnego ujmowania zachodzącej zmiany; dychotomiczne przeciwstawienie Narodu Władzy; mit społeczeństwa obywatelskiego; złudzenie jedności społeczeństwa; złudzenie, że emancypujące się społeczeństwo jest głęboko moralne i rozumne; złudzenie, że zmiany prowadzą do ustroju zasadniczo lepszego, natura społecznego świata zmierza do normalności, a normą jest Europa. Tak, Ash w swej książce o polskiej rewolucji „Solidarności” z lat 1980-1981 powiada, że starym refrenem rewolucji jest powtarzanie i utwierdzanie się w przekonaniu, iż „szczęściem było przeżyć tamten świt…”. I w swojej książce angielski dziennikarz i historyk w literacki sposób odtwarza szczęście karnawału „Solidarności”. Nic może zatem dziwnego, że historyk podzielający ideowe sympatie Asha, Andrzej Friszke w swym monumentalnym, bo liczącym prawie tysiąc stronic opracowaniu „Rewolucja solidarności. 1980-1981” wspomina reportaż Asha raz. Jeden raz – i to w formie raczej mocno konwencjonalnej. Swoisty manicheizm Asha drażni bardziej, gdy próbuje on opisać świat mniej czarno-biały, niż ten który charakteryzował obraz konfliktu zdegenerowanej komunistycznej władzy z prawie 10-milionowym ruchem społecznym. Co zatem znajdziemy w pisanym w trzydzieści lat po roku 1989 postscriptum? No cóż, ja znalazłem tylko w większości zawstydzająco miałkie uwagi i spostrzeżenia na poziomie banału. Bo tak właśnie oceniam bezkrytyczne cytowanie wezwań społeczeństwa do powrotu do doświadczeń z lat antykomunistycznego oporu, domyślne porównywanie obozu rządzącego od roku 2015 do partii komunistycznej sprzed roku 1989. Oczywiście, na korzyść Asha zapisać można, że dostrzega quasi-arystokratyczne, pogardliwe postawy „warszawskiego salonu” wobec tej części społeczeństwa, która sprzyja obozowi rządzącemu, przyznaje, że sam słyszał je w wypowiedziach na temat chłopów, robotników, a nawet nowej klasy średniej. Tak, mógłbym powiedzieć, że doceniam to, iż Ash to zauważył, że o tym napisał. Tyle, że właściwie co tu doceniać? Przecież nikt nie powie, że ta pogarda wyrażana jest w Polsce półgębkiem. Nie, ta pogarda wylewa się przecież zupełnie otwarcie w Internecie i tradycyjnych mass-mediach. A – jak przekonują w najnowszym, październikowym numerze pisma „Charaktery” profesorowie Mirosław Kofta i Michał Bilewicz „To pogarda, nie nienawiść, jest współcześnie paliwem większości politycznych i społecznych konfliktów”. Tyle, że to wątek w rozważaniach Asha poboczny. Podsumowując - zdarza się, że cudzoziemiec – dlatego, że wnosi, inny punkt widzenia, inną perspektywę, ma coś ważnego do powiedzenia obywatelom kraju, o którym pisze. Niestety, takiej perspektywy, wnoszącej coś nowego w rozumienie polskich spraw, w pisanym po trzydziestu latach postscriptum Asha próżno szukać.